Nedjelja prevencije raka grlića materice obiljležava se širom Evrope od 22. do 28. januara 2024. godine, a za cilj ima skretanje pažnje na opasnosti ovog karcinoma, kao i na velike mogućnosti ranog otkrivanja i prevencije.
Gotovo svi slučajevi raka grlića ili vrata maternice uzrokovani su HPV infekcijom (infekcija humanim papilloma virusom). Infekcija visokorizičnim tipom HPV-a može dovesti do abnormalnih promjena u stanicama koje oblažu grlić maternice, odnosno prekanceroznih lezija koje se, ako ne zacijele ili se ne uklone, mogu razviti u rak.
Tim povodom, sa ginekologom Snježanom Radetić, koja je i direkotorica Doma zdravlja Laktaši, razgovarala sam o značaju HPV vakcine, koja je od prošle godine dostupna i u Republici Srpskoj.
- Šta je tačno HPV vakcina, kako ona djeluje i od čega nas štiti?
HPV vakcina je prvenstveno vakcina protiv visokorizičnih sojeva Humanih papiloma virusa, a samim tim i protiv raka grlića materice i ostalih kancera koji izazivaju HPV virusi. U potpunosti je bezbijedna i djelotvorna, a u svijetu je u upotrebi više od 15 godina. U suštini postoji više od 100 tipova HPV virusa, koji se dijele na „visokorizične“ – onkogene tipove koji izazivaju rak (16,18,31,33,45…) i „niskorizične“ – neonkogene tipove (6, 11, 42,43).
Na tržištu postoje vakcine koje su kvalifikovane kao dvovalentne (štite od dva tipa HPV-a), četvorovalentne (Štite od 4 tipa HPV-a) i devetovalentne (štite od devet tipova HPV-a i to 6, 11,16,18,31,33,45,52 i 58). Trenutno su u Republici Srpskoj dostupne devetovalentne vakcine. Te vakcine su rekombinantne, a to znači da ne sadrže živi virus, nego dio proteinske kapsule virusa, koji je proizveden metodom rekombinantne DNK i ljudski organizam ga prepoznaje kao antigen, te stvara antitjela i imunološki odgovor. Kako bi bila što djelotvornija, vakcina takođe sadrži male količine supstanci, koje pomažu u boljem imunskom odgovoru organizma (adjuvansi/pojačivači). To su mineralne soli, voda i materijali kao što je aluminijum sulfat – supstance koje se od ranije koriste u vakcinama i kojima smo svakodnevno suočeni kroz vazduh, hranu i kozmatiku (npr dezodoransi).
2. U kom životnom dobu je najefikasnije da se primi i do koje godine je starosna granica?
U Republici Srpskoj su besplatne vakcine namijenjene djevojčicama i dječacima, uzrasta od 11 do 14 godina, s tim da SZO preporučujeda je najbolje da se vakcinišu djevojčice i dječaci uzrasta od 9 do 14 godina. Naravno vakcinu mogu i treba da prime i stariji od 14 godina bez obzira na to li su stupili u seksualne odnose, s tim da je njima vakcina dostupna po komercijalnim uslovima. Vakcina koja je sada u upotrebi u Republici Srpskoj HPV9 (Gardasil9®) je vakcina koja pruža najširu zaštitu od do sada dostupnih vakcina. Podaci govore da je djelotvornost HPV vakcine u prevenciji promjena koje predhode raku, prevenciji raka grlića materice i u prevenciji genitalnih bradavica djelotvorna ≥90%, tj. da se njom može spriječiti 9 od 10 slučajeva raka grlića materice. Dosadašnje studije pokazuju da je nivo zaštite nakon vakcinacije stabilan bar 10-15 godina.
3.Laktaši su među lokalnim zajednicama sa najvećim brojem vakcinisanih osoba protiv HPV virusa, po broju stanovnika. Kako ste uspjeli u tome, na šta trebaju da se ugledaju i druge lokalne zajednice. (Ako imate broj vakcinisanih)
Organizovali smo predavanje za sve zaposlene u domu zdravlja, medicinske i nemedicinske radnike (od spremačica do menadžmenta), na kojem je prisustvo bilo obavezno. Predavanje je bilo o značaju, svojstvima i prednostima vakcinacije u prevenciji raka grlića materice, a predavači su bili ginekolog i epidemiolog iz našeg doma zdravlja.
Zatim smo organizovali predavanje za roditelje i nastavnike u osnovnim školama naše opštine, kako bismo ih upoznali sa HPV vakcinacijom. Uključili smo timove porodične medicine, posebno ljekare, u akciju promocije HPV vakcinacije. Napravili smo flajere za roditelje i sve koji su zainteresovani za vakcinu. Uspostavili smo dobru saradnju između timova porodične medicine i centra za vakcinaciju našeg DZ (veoma važan segment saradnje).
Obavili smo sistematski pregled djece 6. razreda OŠ u timovima porodične medicine. Planski smo pozivali djecu na sistematski pregled i nudili im mogućnost da istovremeno prime vakcinu u vakcinalnom centru doma zdravlja. Planiramo i da održimo predavanja početkom školske godine 2023/2024 za decu ciljane starosne grupe.
Prema podacima Doma zdravlja Laktaši, od 1.286 djece u dobi od 11 do 14 godina 171 je primilo vakcinu protiv HPV-a. To predstavlja 13,2 odsto ukupne populacije te dobne skupine. Među djecom od 11 i 12 godina 71 od 694 djece je vakcinisano protiv HPV-a, što iznosi 10,2 odsto.
4. Često u medijima vidimo propagandu o tome da vakcina ipak ne štiti od HPV virusa, jer je devetovalentna, štiti od 9 tipova HPV virusa, a ima preko 16 onkogenih tipova HPV virusa. Možete li da rastumačite šta je ovdje tačno?
Ovakve informacije su klasični mitovi koji se koriste da bi obeshrabrili ljude da se vakcinišu protiv HPV-a. Istina je da devetovalentna vakcina štiti od 9 najčešćih i najopasnijih tipova HPV-a koji uzrokuju oko 90% slučajeva raka grlića materice, kao i druge vrste raka i genitalnih bradavica. Iako postoje i drugi onkogeni tipovi HPV-a, oni su mnogo rjeđi i manje agresivni. Vakcinacija protiv HPV-a je siguran i efikasan način da se smanji rizik od ove ozbiljne bolesti.
5.Da li postoje istraživanja koja već mogu pokazati uspješnost ove vakcine?
Postoji nekoliko istraživanja koja su pratila učinak HPV vakcine na smanjenje broja infekcija, genitalnih bradavica i prekanceroznih promjena na grliću materice. Na primjer, studija u Švedskoj je pokazala da je kod žena koje su primile HPV vakcinu prije dvadesete godine života rizik od razvoja prekanceroznih promjena na grliću materice smanjen za 88% u odnosu na nevakcinisane žene. Slični rezultati su dobijeni i u drugim zemljama, kao što su Australija, Danska i Engleska. Ovi podaci ukazuju da je HPV vakcina veoma uspješna u prevenciji infekcije HPV-om i njenih posljedica.
6. Od kada je zvanično u upotrebi ova vakcina u svijetu, ako imate taj podatak?
Prva HPV vakcina je uvedena u svijetu 2006. godine u Australiji, a prva zemlja u Evropi koja je uvela HPV vakcinu je Velika Britanija 2008. godine.
Kada je riječ o regionu HPV vakcina je dostupna u Sloveniji od 2008. godine čime su drastično smanjili morbiditet i mortalitet od raka grlića materice. Slovenci su kombinovali dvije metode – HPV vakcinaciju i sprovođenje sistematičnog skrininga pacijenata primjenom Papa testova. Na taj način su ostvarili odličan rezultat – daleko bolji od svih zemalja bivše Jugoslavije.
U Srbiji je HPV vakcina na listi preporučenih vakcina od aprila 2019. godine, a od juna 2022. godine je besplatna za djecu i mlade od 9 do 19 godina. U Hrvatskoj je vakcina dostupna od 2016. godine a besplatna je za uzrast od 9 -25 godina od 2020. godine.